„The world ended. Didn’t you get the memo?” (Amy, odc. 3. The Walking Dead)

Wbrew słowom Amy, nie nastąpił koniec świata. Mamy do czynienia jedynie z kryzysem. Można się co prawda spierać o to, czy tytułowi „walkers”, „zombie” z serialu The Walking Dead są przyczyną, objawem czy rezultatem tego kryzysu, nie ma jednak wątpliwości, że stanowią jego figurę. Kryzys ma więc twarz zombie.

[youtube=http://www.youtube.com/watch?v=R1v0uFms68U]

Serial amerykańskiej telewizji kablowej AMC stworzony w oparciu o serię wydawanych od 2003 roku komiksów Roberta Kirkmana pokazuje świat spustoszony przez działanie tajemniczego śmiertelnego wirusa. Taki jego opis jest jednak tyleż prawdziwy, co fałszywy, a z ostatniego członu poprzedniego zdania po dokładniejszej analizie pewna pozostaje w najlepszym razie „tajemnica”. Świat jest bowiem pusty jedynie na pozór. Gdy główny bohater budzi się w szpitalu po wielu dniach spędzonych w nieprzytomności, całe miasto wygląda na wymarłe, ale szybko okazuje się, że uderzający brak ruchu na ulicach (związany nie tylko z zagrożeniem, ale i z nieuchronnie powodowanym przez zombie… kryzysem paliwowym) nie oznacza, że Rick Grimes został ostatnim człowiekiem na ziemi. Wszędzie leżą zwłoki, a nieliczni żywi chowają się w zamkniętych budynkach lub ukradkiem i wyłącznie za dnia przemykają w poszukiwaniu pożywienia. Jednak pojawienie się na widoku człowieka niezdającego sobie sprawy z zagrożenia prowokuje ujawnienie się trzeciej kategorii ciał, ciał oddzielonych od świadomości. Wirus jest więc śmiertelny, ale także ożywiający, a tak naprawdę nie jest ani taki, ani taki: ludzie po ciężkiej chorobie powstają z martwych, ale nie powracają już jako żywi. Nie dziwi więc, że w komiksowym wprowadzeniu do filozofii Jacquesa Derridy Jeff Collins dekonstrukcyjną zasadę nierozstrzygalności omawia na przykładzie hollywoodzkich wcieleń zombie. Ani żywe, ani martwe lub jednocześnie takie i takie, „żywe trupy” problematyzują binarne opozycje rządzone regułą „albo/albo” podważając fundamenty porządku kultury.

Tymczasem słowo „kryzys” etymologicznie wiąże się z rozdzieleniem. Pierwotnie (np. w tradycji platońskiej) dzieli się to, co pełne, kompletne, jednorodne. W przypadku zombie działa oczywiście odwrotny, wtórny mechanizm kryzysu, kryzysu kultury – podziały zostają zniesione i należy je przywrócić. Żywe trupy likwidują granice (m.in. żywy/martwy, człowiek/nie człowiek, ale także: mężczyzna/kobieta, czarny/biały), a formuła hollywoodzka każe nam pytać, czy w kwestii wyborów i zachowań w pełni ludzkie postaci – również w znaczeniu: „zwykli” ludzie – naprawdę tak bardzo różnią się od zombie, skoro i jedni i drudzy muszą jeść, by „przeżyć”. Ostatecznie ta sama formuła nakazuje heroiczną walkę bohaterów, ulegających co prawda przy tym rozmaitym instynktom (?), pragnieniom (?) czy naturze (?), ale w końcu ratujących siebie, świat i człowieczeństwo (zapewne, bo na to będzie trzeba poczekać przez co najmniej 13 odcinków drugiej serii). Kryzys zażegnany; tak jak w kinie gatunku, choć dopiero na końcu sezonu/serialu. Jednak po pierwsze, od narzucającego się utożsamienia z ludzkimi bohaterami o wiele ciekawsze wydaje się robocze wejście w rolę zombie lub choćby przemyślenie miejsca zombie we współczesnym świecie. Po drugie, krok ten jest o tyle istotny, że niezależnie od tego, w jaki sposób autorzy serialu przywrócą ład na świecie, to ład ten jest już z istoty (z istoty świata, w którym pojawiło się zombie) niemożliwy. Wszak już samo zabicie zombie stanowi problem: nie można przecież zabić czegoś, co już nie żyje…

Światowa premiera The Walking Dead odbyła się w Halloween. Za sprawą telewizji i internetu po raz pierwszy zombie zaatakowały w skali globalnej. Do tej pory filmy o żywych trupach trafiały tylko do wybranej widowni kinowej (do fanów horroru), a większość z nich funkcjonowała w latach 80 i 90 jedynie w obiegu wideo/dvd. Tym razem jednak zombie pojawiły się w domach skrywając się pod maską serialu, testując zarazem pojemność tego gatunku telewizyjnego; pojawiły się wykorzystując wybrane, związane ze sferą prywatną media (które, swoją drogą jako media-pośredniki również bardzo przypominają zombie lub – to druga strona monety – duchy). Tak wyraźna obecność zombie, poprzedzona zagęszczeniem filmów o żywych trupach po roku 2000, przypomina, że tak jak filmowe zombie, tak i obrazy zombie zawsze atakują grupami. Ostatnio zresztą oprócz telewizji i gier komputerowych (Resident Evil) zainfekowały także literaturę (i to klasyczną). W filmach powstających w czasach zimnej wojny (również u mistrza gatunku George’a A. Romero) martwych często przywraca do „życia” energia wybuchu jądrowego (w pierwszej połowie XIX w. doktor Frankenstein wykorzystał do ożywienia golema energię elektryczną); same filmy o zombie więc w pewnym sensie przywracał z martwych i karmił strach przed tym wybuchem. Dziś wThe Walking Dead, a wcześniej w 28 dniach później Danny’ego Boyle’a z 2002 roku, jest to „tajemniczy wirus” przenoszący się poprzez ugryzienie lub krew. Ciało zarażonego najpierw zżera gorączka, która doprowadza do jego śmierci; później wstaje ono już odmienione, by żywić się ludzkim mięsem, bez którego samo rozkłada się, rozpada, gnije. Po epidemiach i zapowiadanych pandemiach ptasiej i świńskiej grypy ten rodzaj wyobrażenia o katastrofie ekologicznej wydaje się odpowiadać wizji zagrożeń, z jakimi zmierzyć się musi ciało społeczne. Wyobrażenie społeczeństwa jako organizmu, jako ciała osiągnęły swoistą kumulację i zarazem granicę w obrazach choroby przenoszącej się nieuchronnie na cały glob, wirusa zajmującego całe – „globalne” przecież – społeczeństwo. Ciało zarażone, ciało zombi dobrze oddaje lęki przed wirusem zżerającym najpierw nasz pokarm (świnie i drób), a z czasem również nas wszystkich.

Tak u swoich haitańskich źródeł, jak i w hollywoodzkich wcieleniach zombie wiąże się z podziałem pracy. Wykorzystywana wielokrotnie do opisu stanu pracownika nowoczesnej fabryki figura ciała automatycznie wykonującego czynności, pozbawionego świadomości, zahipnotyzowanego, zawsze działa jednak podwójnie. Jak podkreślają autorki Manifestu Zombie ta sama metafora w kapitalistycznym społeczeństwie opisuje przecież także konsumenta, niczym zombie poruszającego się po centrum handlowym, wyrywającego innym z rąk promocyjne towary (wyprodukowane wcześniej przez zombie w fabrykach). Również u swych początków, gdzie zombie jest niewolnikiem (choć słowo to oznacza również duszę bez ciała) pracującym nieświadomie nocą pod wpływem czarów, stanowi zarazem zagrożenie – reprezentuje bowiem niebezpieczeństwo buntu niewolników, rebelii, czy rewolucji. W swoim hollywoodzkim wcieleniu zombie pojawia się w czasach kryzysów ekonomicznych, m. in. lata 20/30 i 50/60, i odczytywane jest często jako reprezentacja lęku przed masami pracującymi, szczególnie silnego w czasie gospodarczej zapaści. W ramach tej interpretacji nie powinno nas dziwić aktualne ożywienie figury zombie, która łączy w sobie wyobrażenie pandemii (globalnej epidemii) i globalnej ekonomicznej zapaści w obrazie pożerającego wszystko, gnijącego ciała, które jak wirus infekuje inne ciała/komórki w organizmie ciała światowego.

Zombie, ale też kryzys, pandemia i globalność to figury języka, wyobrażenia, elementy współczesnej ikonosfery (co oczywiście nie oznacza, że tak kryzys jak i zombie istnieją w ten sam sposób, ani że kryzys nie jest rzeczywisty). Dodatkowo: są to obrazy i mechanizmy, które przenikają się i łączą. Figura zombie znajduje się zaś dzisiaj w punkcie ich przecięcia. Wyobrażamy sobie więc kryzys ekonomiczny na zasadzie działania choroby, wirusa który zaraża kolejne gospodarki (zajmując kolejne organy-kraje-korporacje). Kryzys i ptasia/świńska grypa działają w ten sam sposób – trawią ciało globalne, zmieniają kolejne elementy w zombie (istnieje nawet zwrot „korporacje zombie” oznaczający firmy, które nie powinny już istnieć, ale są sztucznie podtrzymywane przy „życiu”). Lekcja psychoanalizy na temat zombie, oprócz rozpracowania tej figury w opisie pracy żałoby, przypomina, że zombie nie są obcymi, nie przychodzą z zewnątrz, ale na zasadzie struktury niesamowitego stanowią powrót tego, co swoje, samowite, znane. Mimo, że są niemi (wydają niezrozumiałe dźwięki, pytając o granicę języka…) nie pochodzą z innego świata. Ale nie są obcy również dlatego, że innego świata od „globalnego” w tej retoryce/logice po prostu nie ma. W „globalnej” gospodarce w zombie zmieniają się nie tylko ciała określonych grup społecznych, wirus zombie zaraża bowiem całe ciało i to świat staje się zombie.

Autorki Manifestu zombie zwracają uwagę, że jeszcze niedawno figurą współczesnego człowieka był cyborg, hybryda, rezultat technologicznego rozwoju. Nie doceniają co prawda interpretacyjnych możliwości związanych z tą wizją, która również rozmywa pewne istotne antropologiczne granice (sztuczne/naturalne, żywe/martwe, świadome/nieświadome), ale kierując naszą uwagę ku „pesymistycznej” figurze zombie, pozwalają wyinterpretować z tego systemu wyobrażeń pewną istotną zmianę. Zgodnie z logiką wskazanych wizualnych i językowych figur, za pomocą których opisuje się świat i jego problemy, katastrofa przynosząca koniec „globalnego” świata nie przyjdzie z zewnątrz (meteoryt, kosmici), nie będzie spektakularna i wybuchowa (bunt maszyn), ale pojawi się jako gorączka, która zarazi kolejne komórki i sprawi, że ciało pożre samo siebie.