Majowej nocy 1575 roku z Sainte-Chapelle skradziony zostaje relikwiarz Krzyża Świętego.
Zuchwała kradzież wstrząsnęła Paryżem: zniknął jeden z najcenniejszych skarbów królestwa, największy znany fragment vraie Croix, „prawdziwego Krzyża”, przechowywany we Francji od 1239 roku, kiedy Ludwik XI wykupił od cesarza Konstantynopolu tę i inne relikwie Męki Pańskiej. Za sprawą tej znakomitej kolekcji Paryż miał stać się nową Jerozolimą, duchową stolicą Francji i chrześcijańskiego świata przewodzonego przez króla francuskiego. Bezcennej relikwii pilnie strzeżono, a nad jej bezpieczeństwem każdej nocy czuwało czterech duchownych. Pomimo środków ostrożności rankiem 20 maja 1575 okazuje się, że Krzyż zniknął. Natychmiast rozpoczynają się gorączkowe poszukiwania, w których uczestniczy sama rodzina królewska. Każdy wyjeżdżający z miasta jest starannie rewidowany. Cień podejrzenia wystarcza, aby zostać uwięzionym. Wysiłki te nie przynoszą jednak żadnego efektu.
Wiosna 1575 roku jeszcze przed zniknięciem Krzyża należała do niespokojnych. Władza nowego króla, Henryka III Walezego była słaba, a jego prawo do korony kwestionowane. Dokładnie rok temu śmierć brata zastała go w dalekiej Polsce. Co prawda niezwłocznie opuścił swoje elekcyjne królestwo, ale nie spieszył się z powrotem do Paryża. Gorycz miesięcy spędzonych w kraju „stu tysięcy zim” osłodzić miała mu podróż przez Włochy, której głównym punktem była Wenecja i jej zbytkowne rozkosze: commedia dell’arte, wykwintne zakupy i towarzystwo kurtyzan. W tym samym czasie we Francji dojrzewała kolejna, piąta z wojen religijnych, rozdzierających kraj od przeszło dziesięciu lat.
Tocząca się wojna okazuje się jeszcze straszniejsza od poprzednich. Jednak naprzeciw siebie nie stają na polu bitwy wielotysięczne armie. Tym razem walka odbywa się w miastach i wsiach, a jej instrumentem są grabieże, gwałty i porwania. Kwestie religijne wydają się już tylko pretekstem do eskalacji przemocy. Wiadomo już, że wymarzony przez matkę króla, Katarzynę Medycejską, projekt polityki miłości i zgody, w którym władca godzi zwaśnione strony i niesie pokój nawet za cenę tolerancji dla Protestantów, poniósł fiasko. Wychowany na neoplatońskim dworze Henryk mimo wszystko stara się realizować wyznaczoną przez Medyceuszkę koncyliacyjną linię postępowania. Król, jako książę uwielbiany za swoje zwycięstwa nad herezją i dający nadzieję na koniec wojen, coraz szybciej traci dawną popularność.
W tej sytuacji rozgniewana ulica paryska szybko znajduje winnego kradzieży Krzyża: to sam Henryk III (zapewne z inspiracji potomkini włoskich kupców, Katarzyny Medycejskiej) zabrał go i sprzedał Wenecjanom. Król zamówi wprawdzie szybko nowy fragment Krzyża Świętego – na jego szczęście prowadzone w 1571 roku w Bazylice Grobu Pańskiego prace renowacyjne szczęśliwie dostarczyły nowych relikwii. Już w Wielki Piątek 1576 roku wierni, zgodnie z tradycją, będą mogli podziwiać identyczny jak skradziony relikwiarz: cały ze srebra, pozłacany, z czterema lwami i dwoma fragmentami Krzyża, jednym długości dziewięciu, drugim siedmiu cali. Nowa fundacja nie ostudzi jednak gniewu Paryżan – przeciwnie, stanie się argumentem przesądzającym o winie Henryka, który perfidnie przygotował kradzież.
Formująca się w tym czasie Liga Katolicka jeszcze po śmierci króla w 1589 roku przypominać miała o jego domniemanym świętokradztwie. Dla jej zwolenników kradzież relikwii oznaczać będzie nie tylko utratę symbolu Męki Pańskiej, ale także opatrznościowej roli Francji i jej władców noszących tytuł „arcychrześcijańskich” (les rois trés chrétiens). Henryk III przez katolickich pamflecistów określany będzie jako hipokryta, bezbożnik, apostata i wyznawca Szatana. Kradnąc i sprzedając relikwię sprowadził na królestwo gniew boży. Wszystkie wojny i nieszczęścia, jakie spadną na Francję przez najbliższe kilkanaście lat, przypisywane będą zniknięciu Krzyża Świętego.
Ani relikwia, ani jej złodziej nigdy nie zostały odnalezione.
Źródła:
Jean Boucher, La vie et faits notables de Henry de Valois… où sont contenues les trahisons, perfidies, sacrileges, exactions, cruautez & hontes de cet Hypocrite, ennemy de la Religion Catholique, Paris 1589.
Gilles Corrozet, Les antiquitez croniques et singularitez de Paris, Paris 1587.
Le Faux visage descouvert du fin renard de la France; à tous catholiques unis et sainctement liguez pour la défence et tuition de l’Eglise apostolique et romaine contre l’ennemi de Dieu ouvert et couvert, Paris 1589.
Pierre L’Estoile, Journal de règne de Henri III, Paris 1825.
Jean Lacroix de Marlès, Paris ancien et moderne, Paris 1837.
Opracowania:
Denis Crouzet, Le haut cœur de Catherine de Médicis : une raison politique aux temps de la Saint-Barthélemy, Paris 2005.
Denis Crouzet, Dieu en ses royaumes : une histoire des guerres de religion, Paris 2008.
Robert J. Knecht, The French Religious Wars 1562–1598, Oxford 2002.
Daniel H. Weiss, Art and Crusade in the Age of Saint Louis, Cambridge 1994.