Celem projektu badawczego zaplanowanego na dwa lata (2012-2014) i finansowanego ze środków Narodowego Programu na Rzecz rozwoju Humanistyki jest krytyczna i teoretyczna refleksja nad pojęciem archiwum, w tym nad kwestiami pamięci, historii, reprezentacji, utopii na skrzyżowaniu różnych metodologii: punktem wyjścia są dla nas nauki o literaturze, które pragniemy wprowadzić w twórczy dialog z tymi dyscyplinami i przestrzeniami refleksji, gdzie studia nad archiwum stały się w ostatnich latach wyraźnie obecne i zaczęły się dynamicznie rozwijać. Realizacja projektu polegać będzie przede wszystkim na współpracy badaczy i twórców reprezentujących różne dziedziny i specjalizacje w ramach nauk humanistycznych (literaturoznawstwo, nauki o sztuce, filozofię, nauki o kulturze, etnologię), warsztatowym charakterze prac, indywidualnych kwerendach i wyjazdach studyjnych do bibliotek, archiwów, muzeów, etc., a przede wszystkim na wspólnym dyskutowaniu i komentowaniu ich wyników na seminariach i grupach warsztatowych. Będziemy zapraszać gości: naukowców i twórców, z którymi chcemy dzielić nasze pomysły i od których będziemy oczekiwać zaangażowania i wymiany idei.
Kładziemy szczególny nacisk na wyjazdy i kwerendy zagraniczne, które nie tylko pozwolą zgromadzić konieczne materiały, ale przede wszystkim – co wiemy z doświadczenia – umożliwią nam kontakt z zagranicznymi badaczami, indywidualne konsultacje i współpracę. Będziemy zmierzali do tego, aby zarejestrować rozmowy z wybitnymi humanistami (ale również artystami czy pisarzami), których refleksja koncentrowała się na zagadnieniu archiwum. Myślimy tu szczególnie o prof. Griseldzie Pollock, prof. Georgesie Didi-Hubermanie, prof. Sigrid Weigel, prof. Adrianie Rifkinie, prof. Victorze Burginie, dr. Philippe’ie Alain-Michaud, prof. Andre Gunthercie, prof. Svenie Spiekerze, prof. Arielli Azoulay, prof. Elizabeth Edwards i in. Ogłoszenia o naszych seminariach i warsztatach będą rozsyłane do naszych kolegów i koleżanek w kraju i za granicą, będziemy ich zachęcali do przyjazdu do Warszawy, oraz aktywnego udziału w dyskusjach za pośrednictwem strony internetowej i/lub wideokonferencji. Wymiana międzynarodowa jest dla tego projektu absolutnie kluczowa.
Planujemy powołać do życia platformę służącą wymianie i dyskusji, którą będzie specjalnie zaprojektowana strona internetowa, gdzie chcielibyśmy publikować w dwóch wersjach językowych (polskiej i angielskiej) wyniki naszych badań i dyskusji. W toku prac powstaną zapisy audio seminariów, w formie pisemnej zaś: artykuły, rozmowy, przekłady (przygotowane również do druku w pismach naukowych. Wynikiem projektu ma być stworzenie możliwie najbogatszej sieci wchodzących ze sobą w dialog kontekstów, zgromadzenie literatury i materiałów wizualnych, wypracowanie paradygmatu badawczego, który po upływie 24 miesięcy prac nad projektem będzie mógł służyć prowadzeniu dalszych badań i poszerzaniu pola zainteresowań. Zależy nam, aby dowieść, że w kontekście krytycznej refleksji nad przeszłością „archiwum” jest nie tylko jednym z najistotniejszych pojęć dla teorii i praktyki (artystycznej i badawczej), ale również kluczem do metarefleksji rozmaitych dyscyplin, do przemyślenia na nowo krytycznej historii literatury, sztuki, czy refleksji historycznej w ogóle w ramach instytucji naukowej.
Wychodząca z badań nad literaturą i kulturą późnej nowoczesności refleksja nad „archiwum” ma niebanalne znaczenie dla rozwoju polskiej humanistyki i będzie kolejnym czynnikiem pozwalającym na wpisanie jej w nurt refleksji międzynarodowej. Czerpiemy inspiracje z licznych projektów inicjowanych w kraju m.in. Polka. Medium. Cień. Wyobrażenie pod kierunkiem prof. Marii Janion (IBL PAN), Archiwalna gorączka. Archiwa współczesnej historii i sztuki w Polsce po 1989 r. (Uniwersytet Warszawski), Archiwum jako projekt – „poetyka” i „polityka” (foto)archiwum (Fundacja Archeologia Fotografii), jak za granicą m.in. Atlas. How to Carry World on One’s Back (Georges Didi-Huberman), Photo Archives and the Photographic Memory of Art History (Courtault Institute – cz. I, Kunsthistorisches Institut in Florenz Max-Planck-Institut – cz. II),
Zbytek przeszłości
W ramach projektu Świat jako archiwum. Krytyczne modele historyczności Katarzyna Bojarska [kierowniczka projektu] (Instytut Badań Literackich PAN) planuje kontynuację prac i badań, które zainicjowała w serii wykładów zatytułowanych Trauma – przegapione spotkania z historią. Interesuje ją przede wszystkim relacja między figurą archiwum a figurą pamięci w kontekście studiów nad traumą i reprezentacją doświadczeń granicznych. Bojarska prowadzi porównawcze badania nad teoretycznymi, literackimi i artystycznymi strategiami zawłaszczającymi i dekonstruującymi archiwum. Pierwszy etap nowych badań będzie prowadzić w Muzeum Freuda w Londynie wiosną 2012 roku, gdzie planuje pracować nad historią i dokumentacją indywidualnych wystaw, które miały tam miejsce, m.in. Resonance/ Overlay/ Interweave: In the Freudian Space of Memory and Migration Brachy Ettinger, The Power of Speech Valie Export, Body Missing Very Frenkel, After the Freud Museum Susan Hiller czy Appointment Sophie Calle i The Pleasure Principle Sarah Lucas. Ważnym elementem tej wizyty będzie odbywająca się tam wówczas wystawa Louise Bourgeois The Return of the Repressed i konferencja Through the Writings of Louise Bourgeois: New Perspectives on Art and Psychoanalysis. Podczas tej wizyty badaczka planuje także spotkania z prof. Mignon Nixon i prof. Juliet Mitchell.
Nowym kierunkiem badań będzie także zwrot w stronę archiwów kobiet i próba stworzenia feministycznej teorii archiwum, która czerpać będzie z pism prof. Griseldy Pollock i prof. Arielli Azoulay a także twórczości artystek takich, jak Charlotte Salomon, Aliny Szapocznikow czy pisarek takich jak Magdalena Tulli, Ewa Kuryluk czy Bożena Umińska. Ważnym punktem odniesienia będzie tu rzecz jasna psychoanaliza rozumiana jako szczególna forma dostępu do przeszłości i jej opracowywania. Istotną rolę będzie także odgrywać namysł nad znaczeniami i sposobami wykorzystania i przepisania teorii traumy. Wydaje się, że to dobry moment, aby w kontekście archiwum zastanowić się nad możliwościami nowych zastosowań, powołania do życia nowych języków teoretycznych i języków opisu, przepracowujących pewne osobliwe toposy, figury i koncepcje takie, jak nawiedzenie, widmowość, niesamowitość, żałoba, melancholia, strata, pamięć i zapomnienie, zaświadczanie i wyparcie. Refleksja ta kieruje się ku roli „świadka” czy post-świadka jako twórcy archiwum: tego kto potwierdza i tego, kto podważa autorytet i autentyczność archiwum. Kolejnym etapem badań będą studia nad praktykami literackimi czy też pisarskimi, blisko związanymi z praktykami archiwalnymi, w tym nad relacją powieści-archiwum i powieści-muzeum. Badaczka powróci tu do takich twórców jak W.G. Sebald czy Jonathan Littell.
Archiwa niezrealizowanych projektów
Badania prowadzone w ramach projektu przez Pawła Mościckiego (Instytut Badań Literackich PAN) będą zmierzały ku sformułowaniu nowej definicji pojęcia utopii, której istotnym składnikiem będzie specyficzna relacja wobec przeszłości, zapośredniczona przez kontakt z jej archiwalnymi śladami. Podstawowe pytanie jakie zadaje brzmi: w jaki sposób rewolucyjne, utopijne projekty XX wieku są dziś aktualne, w jakim sensie mogą być punktem odniesienia dla myśli początku XXI wieku? Jak można się do nich odnieść, nie wpisując się zarazem w rytualne i przewidywalne ramy „sądu nad historią”? Istotną inspiracją w poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania jest tu Walter Benjamin i jego strategia lektury snów i dążeń XIX wieku wypróbowana w Pasażach. Czy można jednak powtórzyć ten gest w odniesieniu do wieku XX? Czy relacji z przeszłością nie skomplikowało w międzyczasie to, co wydarzyło się w naszej relacji z historią jako taką a co nosi różne imiona: końca historii, końca ideologii, zmierzchu wielkich narracji, itd?
Projekt Pawła Mościckiego składa się z trzech części: pierwsza poświęcona będzie refleksji nad ogólnym pojęciem wieku, analizie dialektyki snu i przebudzenia (Benjamin) w kontekście zjawisk takich jak melancholia i nostalgia, interpretacji dwóch figur XX wieku: negacji i substrakcji, badaniom nad fenomenem „muzealizacji świata” i tym, jak wpływa on na rozumienie wydarzenia historycznego. Druga część pracy poświęcona będzie trzem artystom, którzy ze swego skomplikowanego zaangażowania w idee rewolucyjne XX wieku uczynili zarazem narzędzie i przedmiot krytycznej refleksji: Chrisowi Markerowi, Heinerowi Müllerowi i Luigi Nono. Trzecia część dotyczyć będzie problemu gestów rewolucyjnych w kontekście rozwijanej przez Aby Warburga teorii formuł patosu. Poszukiwania te nie zakładają żadnej jednolitej teorii archiwum. Badacz stara się analizować gest ustanowienia własnego archiwalnego kontekstu, jaki za każdym razem we własnym imieniu wykonują poszczególni artyści albo teoretycy. Jedynym wspólnym mianownikiem dla tych przedsięwzięć wydaje się to, że archiwum odsyła za każdym razem do pewnego czasowego lub historycznego paradoksu, uruchamia coś co można by nazwać alternatywną chronologią. I w tym paradoksie, za każdym razem inaczej, rysuje się perspektywa utopii.
Dystans i aktualność a fotografia
W ramach projektu Krzysztof Pijarski (Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego, Szkoła Filmowa w Łodzi) będzie kontynuować prace nad zagadnieniami, którymi zajmował się w cyklu wykładów Po końcu fotoreportażu. Problem dystansu we współczesnej fotografii (Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie 2011). Dążył w nich do odnalezienia w praktykach artystycznych od końca lat 70. XX w. wzorców, które mogłyby posłużyć za obiekty teoretyczne umożliwiające przemyślenie roli fotografii we współczesnej kulturze obrazu i spektaklu. Krzysztof Pijarski idzie tu tropem T.J. Clarka, który powiadał, że „nie technika i ilość [obrazów] mają tu największe znaczenie lecz rozbite więzi społeczne, wśród których krążą obrazy”. Centralne pytanie, które stawia, brzmi więc, w jaki sposób (i na jakich warunkach) jesteśmy w stanie nawiązać silną a jednocześnie krytyczną więź z obrazami świata? Oraz: jakiego rodzaju dostęp do „świata” za ich pośrednictwem uzyskujemy?
Dziś coraz większą ilość wiedzy o świecie przyswajamy za pośrednictwem wizerunków. Dlatego też w centrum zainteresowania tego projektu badawczego znalazły się takie strategie reprezentacji, które wychodząc poza prostą jednokładność obrazu i jego przedstawienia, formułują złożone wypowiedzi o świecie nie wprost, odrzucając retoryczny wymiar obrazu. Ich celem nie jest komunikacja, nie przekaz konkretnych informacji, lecz uwikłanie widza w złożoność relacji. Usiłują one wyjść poza aktualność, by – czerpiąc z archiwów współczesności – ustanowić relację opartą nie na natychmiastowości, lecz na swoistym odroczeniu, czy odsunięciu obietnicy sensu. Przedmiotem tych dociekań będzie twórczość artystów takich, jak Renzo Martens, Susan Meiselas, Alfredo Jaar, Allan Sekula, David Goldblatt, Paul Graham, Michael Schmidt, Thomas Demand, Walid Raad, czy Sophie Ristelhueber, którzy dystansują się od wiru aktualności i nierzadko w kontrowersyjny sposób usiłują spojrzeć z dystansu, demaskując mit uniwersalnego i natychmiastowego dostępu do świata.
Archiwa fantomowe
Punktem wyjścia badań prowadzonych w ramach projektu przez Tomasza Szerszenia (Instytut Sztuki PAN) będzie surrealistyczne rozumienie archiwum, zwracające uwagę na, z jednej strony jego rozpad i degradację, z drugiej na jego wyobrażony potencjał – w obu przypadkach mamy do czynienia z „archiwum efemerycznym” czy też z „efemerycznością archiwum”. Taka „fantomiczność” rzuca wyzwanie tradycyjnemu rozumieniu archiwum (w którym nacisk położony zostaje na jego materialny wymiar) i otwiera ciekawą perspektywę, w której centrum stałyby archiwa wyobrażone, potencjalne, nieobecne, rozproszone. Uwzględnienie takich alternatywnych – często niematerialnych lub, w skrajnych wypadkach, fikcyjnych – archiwów, wiąże się również z uwzględnieniem powiązanych z nimi alternatywnych historii, które pozostają do napisania. Taki punkt widzenia wydaje się być szczególnie interesujący w odniesieniu do krajów Europy Środkowo-Wschodniej i krajów, które przeszły przez doświadczenie kolonializmu – tam, gdzie wiele materialnych śladów uległo zniszczeniu lub rozproszeniu. Tomasz Szerszeń pragnie prześledzić, jak funkcjonuje taki model w kontekście sztuki, ale równocześnie, co mniej oczywiste, w kontekście archiwów i kolekcji etnograficznych.
Zespół: Katarzyna Bojarska, Paweł Mościcki, Krzysztof Pijarski, Tomasz Szerszeń.