Recenzja książki Earth Sound Earth Signal: Energies and Earth Magnitude in the Arts Douglasa Kahna

 

Podnosząc słuchawkę telefonu mówimy „tak?”. Amerykańska filozofka Avitala Ronell opisuje to zapytanie jako moment stawania się podmiotu, zrównując odebranie połączenia z przyjęciem roli odbiorcy, byciem równocześnie wyrwanym z niebytu i przyjęciem relacji podporządkowania. Jej dzieło The Telephone Book: Technology, Schizophrenia, Electric Speech napisane w formie książki telefonicznej poświęcone jest wpływowi technologii na współczesną myśl i komunikację ujmowanej z perspektywy filozofii, psychoanalizy i historii technologii. Metafora rozmowy telefonicznej ze wszystkimi przepięciami, błędami, przemilczeniami i zerwaniami posłużyło Ronell do zinterpretowania rozbitych struktur utworów Kafki, Joyce’a, Strindberga oraz myśli Freuda i Junga jako ubranych w formę literacką przejawów kondycji schizofrenicznej (choć może bardziej adekwatnie należałoby powiedzieć: schizo-fonicznej). Autorka ukazuje również, w jaki sposób militarna technologia fundamentalna dla rozwoju Trzeciej Rzeszy przeszła do powszechnego użytku wpływając na sposób postrzegania rzeczywistości, który tematyzują dzieła literackie.

The Telephone Book: Technology, Schizophrenia, Electric Speech nie jest jednak jedynym opracowaniem rozwijającym myśl o technologii jako narzędziu kształtowania się współczesnej komunikacji i podmiotowości poprzez rozrysowanie historii formowania się sposobu myślenia. Niemal identycznym symbolem zapośredniczonej komunikacji posługuje się Friedrich Kittler we wcześniejszej o rok publikacji Gramophone, Film, Typewriter  skupiając się jednak na nadawcy komunikatu. Odwołując się do historii technologii militarnych, odrzuca McLuhanowskie myślenie o medium jako przedłużeniu zmysłów odbiorcy, proponując inną perspektywę rozwijaną w ramach teorii mediów koncentrującej się na relacji organizmu ludzkiego z technologią. Kittler twierdzi, że media przechowują pozostające po człowieku szczątki – schematy urządzeń stanowią odtworzenie anatomii narządów zmysłów i mechanizmu percepcji. Wskazuje na znaczenie medium związane ze spirytyzmem, czyli osobą funkcjonującą jako kanał komunikacyjny ze sferą duchowości. Kittler przywołuje sytuacje wykorzystywania wynalazku Thomasa Edisona i nagrywanych na cylindrze szumów jako świadectwa zjawisk paranormalnych. Pokazuje poprzez te przykłady, że zapisane w medium (mediach inskrypcji) dźwięki stanowiły sposób komunikacji z przeszłością, a odtworzenie z nagrania głosu danej osoby przypominało seans spirytystyczny. W ten sposób Kittler implikuje, że jedna z podstawowych dla naszej kultury form pamiętania bazuje na efekcie podobnym do rozmowy z duchami, tworząc w ten sposób wrażenie bezpośredniego kontaktu z przeszłością. Zarówno jednak Ronell łącząca się telefonicznie z duchem Heideggera, jak i Kittler odtwarzający duchy z taśm, zapisków, cylindrów, skupiają się wyłącznie na odbiorcy, na jednej ze stron komunikacji.

 

 

Od końca lat 80. chęć rozmowy ze zmarłymi osłabła i w teoriach rozwijających się od połowy lat 90. przedmiotem badań staje się sytuacja nadawcy i odbiorcy, dająca wgląd w strukturę społeczeństwa ukształtowanego poprzez przekaz posiłkujący się mediami jak telefon, telegraf, telewizja. W 2003 roku Jonathan Sterne rekonstruuje w The Audible Past: Cultural Origins of Sound Reproduction historię wpływu technologii reprodukcji dźwięku na sposoby słuchania muzyki. Zaczyna od prośby Alexandra Grahama Bella skierowanej do Thomasa Watsona, aby ten przyszedł do niego – ta pierwsza w historii rozmowa telefoniczna okazała się sukcesem, ponieważ informacja została przekazana, a słowa podziałały na odbiorcę. Watson przyszedł, potwierdzając skuteczność zmediatyzowanej formy komunikacji. Gest ten stał się dla kanadyjskiego socjologa i kulturoznawcy punktem wyjścia dla przedstawienia rozwoju technologii telekomunikacji w XIX wieku i początkach XX, w którym widzieć też można źródła współczesnego rozumienia dźwięku. Jego badania, wpływające na rozwój dziedziny sound studies, łączy perspektywa dźwiękowa obejmująca granice pomiędzy ciałem a technologią, życiem a śmiercią oraz naturą a kulturą. Sterne ukazuje, w jaki sposób technologie re-produkcji i transmisji dźwięku uwarunkowały naszą percepcję dźwięku oraz wpłynęły na sposoby komunikowania się.

Telefon i fonograf występują w podwójnej roli: jako synekdocha zarówno aktu komunikacji, jak i zmediatyzowanej rzeczywistości, dzięki czemu analiza technologii posłużyć może re-konstrukcji kształtu społeczeństwa w danej sytuacji społeczno-historycznej. Tę perspektywę znaną z książek Ronell, Kittlera i Sterne’a można dostrzec również u Douglasa Kahna w Sound Earth Signal: Energies and Earth Magnitude in the Arts (2013), w której przez analizę oddziaływań elektromagnetycznych autor zarysowuje nową historię mediów skupiając się na twórczości artystów eksperymentalnych związanych z sound artem. Książka rozpoczyna się – znów – od telefonu funkcjonującego jako metonimia komunikacji pomiędzy nadawcą a kosmosem. Na linii znajdował się jedynie Thomas Watson, który przebywając w laboratorium słuchał trzasków dochodzących ze słuchawki. Kahn stwierdza, że ludzie słuchali radia zanim zostało ono wynalezione, zanim ktokolwiek wiedział o jego istnieniu, ponieważ pierwszym radiem był właśnie telefon. To on początkowo służył jako instrument do badań energii środowiska oraz jako urządzenie do słuchania dźwięków otoczenia.

Za najmocniejszą stronę prac Kahna można uznać szczegółowy i klarowny sposób pokazywania połączeń pomiędzy naukami ścisłymi, rozwojem technologii, koncepcjami filozoficznymi i religijnymi oraz sytuacją społeczno-polityczną a powstającymi w danym okresie dziełami. Na przykład w swojej wcześniejszej książce Noise, Water, Meat: A History of Sound in the Arts (1995) wskazuje, w jaki sposób utwór 4’33” Johna Cage’a było reakcją na rozprzestrzeniającą się w radiostacjach muzykę użytkową, tak zwany muzak. Nigdy niezrealizowane pragnienie kompozytora, aby utwór wybrzmiał w radio, to próba oczyszczenia eteru z irytującej muzyki konsumpcyjnej. Analizy Kahna ograniczają się jednak jedynie do obszaru Ameryki Północnej i Australii, rzadko sięgają Europy, Afryki czy Azji (a szkoda, ponieważ Japonia stanowi jeden z najbardziej urodzajnych gruntów dla muzyki noise). Badacz przede wszystkim skupia się na wyjaśnieniu kontekstu rozwoju sztuki awangardowej i dzieł eksperymentalnych oraz  intencji twórców. Książki Noise, Water, Meat…, jak i Sound Earth Signal… skupiają się na społeczno-historycznej sytuacji zimnej wojny, ukazując rozpowszechnione wówczas w Stanach Zjednoczonych lęki związane z bombą atomową oraz sposób, w jaki technologiczne innowacje w tym czasie zostały wykorzystane przez artystów. Jego książki stanowią reakcję na konkretną sytuację społeczno-polityczną, a re-konstrukcja historii mediów służy Kahnowi do rozpoznania sytuacji „tu i teraz”. Dlatego proponując w Earth Sound Earth Signal… szkic „naturalnej historii mediów” autor włącza się w dyskusje nad różnymi projektami i sposobami rozumienia kategorii antropocenu, geologicznego okresu, gdy aktywność ludzka w znaczący sposób wpłynęła na kształt Ziemi. W dyskusji publicznej dominuje ton apokaliptyczny, podkreślający  nieodwracalne szkody dla środowiska wyrządzone przez człowieka. Zapomina się, że antropocen to pojęcie wprowadzone przez ekologa Eugene’a Stoermera służące do wskazania, że nasze codzienne środowisko zostało w głównej mierze wytworzone poprzez wykorzystanie naturalnych zasobów i że stanowi ono w pewien sposób rewitalizację perspektywy ekologicznej, nie będąc de facto odkryciem wyłącznie w geologii, ale tworzy raczej nową kategorię we wszystkich naukach.

Zainteresowanie nauk humanistycznych tą kategorią trwa od kilku lat, a książka Kahna proponuje uwzględnienie perspektywy geologicznej. Nie chodzi mu jednak o powrót do dychotomicznej opozycji pomiędzy naturą a technologią, ale o pokazanie naturalnych źródeł rozwoju określonych mediów. W tym ujęciu komunikacja nie opiera się na kontakcie między organizmami ludzkimi i nie należy jedynie do domeny wytworów społeczeństwa. Kahn wskazuje, że skupienie się na społecznościach tworzonych poprzez media o charakterze globalnym, ukrywa lokalność powstawania i funkcjonowania mediów. Wskazuje, że media opierają się i korzystają z naturalnych zasobów energii przekształcając je na przykład w muzykę, jaką słyszał Thomas Watson wykorzystując telefon jako narzędzie amplifikacji energii środowiska. Perspektywa Kahna krytykuje analizy prowadzone w ramach teorii mediów, które zaaferowane są przede wszystkim kształtowaniem się naszej tożsamości poprzez uczestnictwo w wirtualnej społeczności. Wychodzi ona od problemów zasobów naturalnych, które de facto warunkują nasz dostęp do globalnej wioski – jeżeli nie będzie prądu, to czeka nas eksmisja z wirtualnej rzeczywistości, o czym nie pisze się w pracach poświęconych ekologii mediów. Dlatego Kahn krytykuje tę perspektywę za traktowanie mediów jako oddzielonego od geopolitycznej sytuacji środowiska, do którego jakoby każdy mieszkaniec planety ma dostęp.

 

 

Przedstawiona przez Kahna teoria mediów skupia się na możliwości badania naturalnych zjawisk dzięki mediom takim jak telefon, który posłużył do „komunikacji” z naturalnym środowiskiem. Książka skupiona jest na elektromagnetyzmie w nauce o mediach i prezentuje współczesne projekty sztuki mediów  jako rozwiązania problemów z niechcianą emisją wibracji (Low Frequencie Vibrations). Natura stanowi zatem źródło zasobów, z których wyrosły określone media. Zamiast poszukiwania sposobu redukowania ilości urządzeń, jakimi posługujemy się codziennie i jakie umożliwiają funkcjonowanie gospodarki państwa, Kahn proponuje skupienie się na wyważonym rozwoju, gdzie projektowanie nowych technologii ma na celu wykorzystaniu produktów ubocznych (zanieczyszczeń) obecnych w naszym środowisku. Opisywane projekty media-artowe ukazują możliwości ochrony środowiska i radzenia sobie z efektami ubocznymi funkcjonowania określonych technologii. Jednym z najciekawszych przykładów jest projekt Joyce Hinterding – gotowania przy użyciu energii produkowanej podczas transmisji programu w jednej z australijskich stacji telewizyjnych. Efekty uboczne emisji zostały potraktowane jak zjawisko naturalne, jak w przypadku wykorzystania prądu rzeki do napędzania młyna.

Warto powrócić do otwierającego książkę telefonu i jego znaczenia wobec dotychczasowych ujęć filozoficznych i medioznawczych. Kahn jako modelową konwersację przyjmuje kontakt Watsona z przepływami energii amplifikowanymi przez aparat. Z tego względu Earth Sound Earth Signal… stanowi re-konstrukcję historii elektromagnetyzmu. Zaczynając od harfy eolskiej wybrzmiewającej dzięki poruszaniu strun przez wiatr, Kahn przedstawia urządzenia zarówno muzyczne, jak i naukowe, które umożliwiły uchwycenie – niczym mikrofon – zjawisk naturalnych. Wskazuje na spektrum zjawisk elektrycznych i magnetycznych: od światła po trzęsienie ziemi opisując je mianem lived energies, które trudno tłumaczyć nie popadając w new age’owy zaduch „energii życiowych” albo w medioznawczą nowomowę „energii na żywo”, starającą się połączyć działania w obszarze sound-artu i performansu skupionego na technologii (nawiązując do kategorii „liveness” Philippa Auslandera). Kahn zajmuje się przestrzenią pominiętą przez Kittlera skupionego na mediach inskrypcji (fonograf, fotografia, kino), rozwijając samemu historię mediów transmisyjnych (telegraf, telefon, urządzenia bezprzewodowe). Linia działań, jaką wyznacza w książce wiedzie od końca XIX wieku i pism Henry’ego Davida Thoreau – filozofa i poety – tworzącego wiersze o „muzyce” linii telegraficznych przez rozwój cybernetyki, wykorzystywanie przez Alvina Luciera fal mózgowych w swoich kompozycjach, prace świetlne Anthony’ego McCalla, po koniec XX wieku i prace Joyce Hinterding, skupiającej się na falach bardzo długich (VLF) wykorzystywanych w komunikacji między łodziami podwodnymi. Kahn łączy te zjawiska opisując je energetycznie, przez pryzmat kategorii biofizycznego oddziaływania na zasadzie efektu przenoszenia energii (transdukcji), czyli odbioru przez receptory bodźca ulegającego następnie konwersji na sygnały nerwowe. To historia przepływów energii oraz transformacji, jakim ulega, aby zostać usłyszana.

Rozdziały książki zaczynają się od opisu badań i sytuacji polityczno-historycznej w danym czasie, aby następnie ukazać, w jaki sposób określony artysta przyswoił narzędzia i teorię nauk ścisłych, proponując własne koncepcje i scenariusze wykorzystania owej technologii. Za centralne postacie książki można uznać Alvina Luciera i Joyce Hinterding. Szczególnie Music For Solo Performer Luciera wskazuje na interesujący proces przepływu energii i transformacje, jakim ulega ona na linii człowiek-maszyna. Performans Luciera z 1956 roku wykorzystywał aparaturę EEG służącą do monitorowania fal mózgowych, które w dalszej kolejności ulegały amplifikacji za sprawą zamocowanych na bębnach głośników. Dźwięk powstały z fal alfa pobudzał powierzchnię instrumentu, co skutkowało powstaniem kompozycji wykonywanych w pierwszej kolejności przez narzędzie sonifikujące pracę mózgu. Kompozycja Luciera była efektem współpracy z naukowcem Edmondem M. Dewanem i zainteresowania technologią rozwijaną podczas zimnej wojny. Kahn demonstruje, w jaki sposób rozwój cybernetyki wpłynął na badania naukowe Dewana dotyczące drgań – rozchodzenia się fal elektromagnetycznych oraz problemu dezorientacji pilotów wojskowych przez efekt stroboskopowy wywoływany przez przecinanie przez ruch śmigieł helikopterów strumieni światła. Celem projektu stała się również komunikacja przy użyciu fal mózgowych. Lucier po okresie badań poświęconych mózgowi skierował aparaturę w stronę jonosfery, szukając możliwości stworzenia przekazu na żywo, w którym wykonawcy przetwarzaliby zebrane przez antenę sygnały, tworząc prawdziwie „żywą” transmisję radiową. Pionierzy muzyki elektronicznej w tym czasie skupiali się w większej mierze na możliwościach technologicznej kontroli, twierdzi Kahn, niż nad tym, co kontrolowali. Zjawiska takie jak trzęsienia ziemi czy wybuchy sejsmiczne wywołane przez bombę atomową „chwytali” dostępną im technologią pozyskując coraz to nowsze dźwięki. Siła napędzająca muzykę elektroniczną, podobnie jak wynalazki, opierała się na poszukiwaniu i pochłanianiu tego, co niezbadane, niesłyszalne czy niewidzialne.

W panteonie analizowanych przez Kahna twórców znajduje się Hugo Benioff z elektroniczną wiolonczelą, Gordon Mumma budujący własne instrumenty elektroniczne, Katie Paterson wysyłająca sygnały w kierunku księżyca, a także inni pionierzy muzyki powstałej z radiowej telekomunikacji z innymi planetami, tworzonej między innymi przez Thomasa Ashcrafta. Tematyka dźwiękowych prac płynnie przechodzi w jego analizie w tematykę dzieł o świetle. Wybuch bomby atomowej w Hiroszimie został opisany jako bezdźwięczny spektakl światła stanowiący efekt energii wydzielanej z rozszczepienia jądra pierwiastków ciężkich. Kahn ukazuje, że analiza elektromagnetyzmu łączy się z mediami opartymi na świetle, odwołując się do wynalazku Bella, czyli fotofonu wykorzystującego światło do przenoszenia dźwięku na odległość, co też umożliwiło powstanie światłowodów. Energia ulegająca transformacji, odbierana wzrokowo, zachowuje się w sposób podobny do naturalnego radia.

Zagadnienie częstotliwości drgań elektromagnetycznych interesowała nie tylko kompozytorów, ale i artystów wizualnych, na przykład Marcela Duchampa. Jego Panna młoda rozebrana przez swoich zalotników (Wielka szyba) (1915-1923) zostaje przedstawiona jako demonstracja efektu opóźnienia (delay) światła, poddanego załamaniom i refrakcji przez medium szkła. Historia sonifikacji energii, która tworzy narrację porządkującą znane dzieła dźwiękowe, zostaje rozszerzona o sztukę światła, proponując nowe spojrzenie na sztukę wizualną. Kahn rewiduje tok myślowy dotychczasowych badań historii sztuki, stwierdzając, że skupiała się ona jedynie na spektrum widzialnym światła, proponując analizę szerszego zakresu promieniowania optycznego. Dodając do widzialnego niewidoczne, przez poszerzenie spektrum światła widzialnego o ultrafiolet i podczerwień, proponuje postrzeganie sztuki jako nieustającego ruchu energii i kategorii mediów transmisyjnych. W ten sposób okulocentryzm nauk tworzących opozycje widzialnego/niewidzialnego załamuje się wobec naporu energii elektromagnetycznej, która ulega transformacji podczas przepływu przez różne media. Kahn proponuje objęcie zjawisk widzialnych kategorią radia i transmisji dźwięku.

Jednak wysunięta propozycja myślenia o świetle stanowi zaledwie jeden z przykładów wykorzystania koncepcji energii w sztuce. Po rozdziałach dotyczących wybuchu bomby atomowej i dziełom bazującym na wykorzystaniu światła, następują rzeczowe rozdziały o konceptualizacji i rysowaniu energii, na przykładzie działań Roberta Barriego i Joyce Hinterding. Autor poddaje je analizie traktując jako refleksje nad współczesnym stanem zanieczyszczenia (light pollution) i propozycjami projektów wykorzystania tego zjawiska na korzyść, zamiast przeciwko mieszkańcom aglomeracji miejskich. Przykładowo – inspirując się pomysłem Hinterding – aby wykorzystać promieniowanie anten satelitarnych do pieczenia potraw.

W tej komunikacji pomiędzy planetami a artystą, który nasłuchuje energii środowiska, Kahn wchodzi w rolę tłumacza intencji, osadzając zjawiska w odpowiednim kontekście i ukazując artystę jako twórcę alternatywnych sposobów wykorzystania technologii, próbującego zaprojektować odmienne formy funkcjonowania w rzeczywistości. Dzieła przedstawione zostają jako reakcje na militarne praktyki, problemy środowiska i ważne w danym okresie dziejowym wydarzenia. Kahn opisuje swoją książkę jako historię mediów transmisyjnych, rozrysowującą połączenia pomiędzy sztuką a sytuacją społeczno-historyczną. Jednak poruszane zagadnienia i wprowadzenie perspektywy energii w badaniach naukowych rewiduje i znosi podział sztuki na dziedziny – analizuje się zarówno film, muzykę, sztukę wizualną jak i dźwiękową – oraz jej miejsce w społeczeństwie, wskazując, że to, co estetyczne niesie ze sobą potencjał zmian w funkcjonowaniu w środowisku. Kahn w swoich dziełach traktuje projekty artystyczne jako projekty rozwiązań problemów, jak na przykład wyczerpywania się źródeł energii oraz wytwarzania szkodliwych dla środowiska związków. Analizując sztukę awangardową, badacz ukazuje ją jako najbardziej wyczuloną na nadchodzące zmiany i niebezpieczeństwa związane z rozwojem technologii – jest jak kanarek w klatce służący do wykrycia metanu w kopalni.

 

***

 

justyna stasiowska – doktorantka w Katedrze Performatyki na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego przygotowując rozprawę „Noise – performatywność odbioru”. Jej zainteresowania obejmują sound studies, technologia reprodukcji dźwięku, kultura remiksu, sound art.  Publikowała w czasopismach „Glissando”, „Didaskalia”, „16mm”, „Niedoczytania”.